Ένα ενδιαφέρον άρθρο για την εκπαιδευτική αξία του σκακιού από τον προπονητή του chessacademy.gr Γιάννη Κατσίρη.

Αρκετές φορές στη ζωή μου συνέλαβα τον εαυτό μου να αναρωτιέται για ποιο λόγο παίζει σκάκι, για ποιο λόγο ασχολείται με το σκάκι γενικότερα, τι είναι αυτό που προσφέρει το σκάκι σε ένα άνθρωπο; Δεν αναφέρομαι μόνο στην παιδική ηλικία, αλλά ακόμα και για έναν ενήλικο. Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να απαντήσω στο παραπάνω ερώτημα.

Πέρα από τις βασικές βιολογικές ανάγκες, κάθε άνθρωπος ασχολείται καθημερινά και με διάφορα άλλα θέματα. Πολλές φορές οι ασχολίες είναι επιφανειακές π.χ. παρακολούθηση τηλεόρασης με τις ώρες. Άλλες είναι μεμονωμένες π.χ. μια εκδρομή στο βουνό για σκι μια φορά το χρόνο. Σε κάποιες όμως διαθέτουμε πολύ χρόνο και τις επαναλαμβάνουμε συστηματικά, αυτές λέμε ότι αποτελούν το χόμπι μας. Μπορεί να είναι κάποιο άθλημα, κάποια τέχνη, κάποιο παιχνίδι, οτιδήποτε. Γιατί καταναλώνουμε τον πολύτιμο χρόνο μας σε αυτό;

Η απάντηση που δίνω είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις αφιερώνουμε χρόνο σε μια δημιουργική απασχόληση, γιατί μέσα από αυτή εκπαιδεύουμε το νου μας, τις δεξιότητές μας, το σώμα μας, την ικανότητα να επικοινωνούμε με τους γύρω μας, την ικανότητα να συνεργαζόμαστε με τρίτους. Γενικά μας δίνεται η δυνατότητα να εκφραστούμε δημιουργικά πάνω σε ένα σύνθετο και ανταγωνιστικό περιβάλλον.

Πόσες δραστηριότητες χρειάζεται κάποιος για να επιτύχει τα παραπάνω; Ισχυρίζομαι ότι μία οφείλει να είναι αρκετή, αρκεί να εμβαθύνει σε αυτή όσο μπορεί. Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα ομαδικό αγώνισμα π.χ. το μπάσκετ. Αν ένα παιδί γραφτεί σε μια ομάδα μπάσκετ και παρακολουθεί τις προπονήσεις τότε είναι βέβαιο ότι θα γυμνάσει το σώμα του, χωρίς να χρειάζεται να εμβαθύνει στη λογική του παιχνιδιού.

Αν του αρέσει τότε θα προχωρήσει παραπέρα και θα μάθει μερικές τεχνικές που χρησιμοποιούν οι παίκτες μέσα στο παιχνίδι π.χ. πώς να ντριμπλάρει, να κάνει σκριν και πικ εν ρολ, να πιβοτάρει, να μαρκάρει, να σουτάρει, να τρέχει με τη μπάλα, να κινείται χωρίς τη μπάλα, να πασάρει, να κάνει μπλοκ άουτ, να τοποθετείται σωστά για να δεχτεί πάσα ή για να πάρει ριμπάουντ και χίλια δυο άλλα, τα οποία σίγουρα θα βελτιώσουν τις δεξιότητές του. Θα το βοηθήσουν να αποκτήσει καλύτερο προσανατολισμό, θα μάθει να χειρίζεται το σώμα του σε μια ηλικία που μεγαλώνει και ψηλώνει χρόνο με το χρόνο, θα εξασκήσει τα αντανακλαστικά του και σίγουρα θα μάθει να συνεργάζεται με τους συμπαίκτες του.

Προσωπικά έχω παρακολουθήσει προπονήσεις παιδικών ομάδων μπάσκετ και όλες οι παραπάνω τεχνικές που περιέγραψα, έλαμπαν δια της απουσίας τους στη συντριπτική πλειονότητα των παιδιών. Είναι ζήτημα αν ένα ή δύο στα είκοσι παιδιά είχαν αρχίσει να εμβαθύνουν στο μαγικό κόσμο του αθλήματος που λέγεται μπάσκετ. Τα περισσότερα κινούνταν άσκοπα μέσα στο γήπεδο κυνηγώντας συνεχώς τη μπάλα και όταν επιτέλους την έπαιρναν στα χέρια τους δεν ήξεραν τι να την κάνουν… Η ασχολία με το μπάσκετ γι’ αυτά τα παιδιά αποφέρει μόνο εκγύμναση, ενώ θα μπορούσε στον ίδιο χρόνο να προσφέρει τόσα πολλά περισσότερα!

Ας περάσουμε στο σκάκι που είναι και το θέμα της ιστοσελίδας. Ας υποθέσουμε ότι ένα παιδί δημοτικού ή γυμνασίου γράφεται σε ένα σκακιστικό σύλλογο, ή ξεκινά σκακιστικά μαθήματα στο σχολείο. Τι δίνει ένα παιχνίδι όπως το σκάκι σε αυτό το παιδί σε πρώτο επίπεδο, πριν την όποια εμβάθυνση; Η απάντηση είναι κοινή για όλα τα παιχνίδια. Δίνει την ευχαρίστηση της συμμετοχής σε μια ανταγωνιστική δραστηριότητα με συνομήλικους, μέσα από την οποία αναπτύσσεται η ικανότητα της επικοινωνίας με τους γύρω του. Είναι μια από τις βασικότερες διεργασίες κοινωνικοποίησης ενός νεαρού ατόμου.

Ας υποθέσουμε και πάλι ότι στο συγκεκριμένο παιδί αρέσει το σκάκι και θέλει να εμβαθύνει σε αυτό. Και πάλι το ποσοστό των παιδιών που εμβαθύνουν, σε σχέση με όσα παρακολουθούν σκακιστικά μαθήματα ως παθητικοί δέκτες, είναι πολύ μικρό της τάξης του 15%. Πολύ θα ήθελα να σας πω ότι το σκάκι γυμνάζει το σώμα, τότε θα γινόταν αμέσως πιο δημοφιλές. Δεν θα χρειαζόταν να κάνουμε καθόλου διαφήμιση. Έχουν φροντίσει γι’ αυτό τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ή Εξημέρωσης όπως το πάρει κανείς). Το πρότυπο του ιδανικού άνδρα και της ιδανικής γυναίκας περιλαμβάνει ασυζητητί καλλίγραμμα, σφιχτοδεμένα σώματα.

Προσπερνώντας το σώμα θα επικεντρωθούμε στο νου. Το σκάκι είναι ένα παιχνίδι αποφάσεων, στρατηγικής και τακτικής. Σε κάθε κίνηση ο παίκτης καλείται να καταστρώσει σχέδιο σε μεγάλη κλίμακα (στρατηγική), σχέδιο σε μικρή κλίμακα (τακτική) και να επιλέξει μία κίνηση που εξυπηρετεί κατά προτίμηση και τα δύο (απόφαση). Το σκάκι δεν είναι παιχνίδι λογικής ή αν προτιμάτε η λογική που απαιτείται είναι τόσο περίπλοκη που δεν έχει πρακτική αξία. Προσωπικά θεωρώ ότι το σκάκι διαθέτει ελαφρώς χαοτική δομή και δεδομένου του πρακτικά άπειρου αριθμού θέσεων που μπορούν να προκύψουν, προσομοιάζει ένα χαοτικό σύστημα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε κίνηση μπορεί να έχει συνέπειες που προβλέπονται πολύ δύσκολα και σε μεγάλο βάθος κινήσεων. Το σκάκι είναι ευτυχώς ένα δύσκολο παιχνίδι, διαφορετικά θα είχε ήδη λυθεί με τη βοήθεια υπολογιστών.

Μιας και το άθλημά μας ειδικεύεται στις αποφάσεις, είναι λογικό να διαθέτει πολύ μεγάλη ποικιλία από τέτοιες. Σε μια συνηθισμένη παρτίδα οι δύο αντίπαλοι καλούνται να λάβουν αποφάσεις κάτω από πολλές διαφορετικές συνθήκες.

Στην αρχή της παρτίδας, όπου ακόμα οι τοποθετήσεις κομματιών και πιονιών ακολουθούν γνωστά μοτίβα, καλούμαστε να χρησιμοποιήσουμε τη μνήμη μας για να ανακαλέσουμε συγκεκριμένες κινήσεις και συνέχειες από βιβλία ανοιγμάτων που έχουμε διαβάσει (αξιοποίηση γνώσεων). Από αυτές επιλέγουμε αυτές που θεωρούμε ότι ταιριάζουν καλύτερα σε μας και λιγότερο στον τρόπο παιχνιδιού του αντιπάλου (προσαρμογή σε υποκειμενικούς και ψυχολογικούς παράγοντες).

Στη συνέχεια και καθώς η πλοκή του παιχνιδιού μεγαλώνει και περνάμε στο μέσο της παρτίδας, καλούμαστε να λάβουμε αποφάσεις για τις οποίες δεν έχουμε άμεσα εφαρμόσιμες γνώσεις. Πρέπει να συνδυάσουμε εμπειρία, εντυπωμένες εικόνες, αναλυτική και συνθετική ικανότητα, ικανότητα πρόβλεψης, ώστε να αποφασίσουμε για τις βέλτιστες κινήσεις και αυτό το κάνουμε σε κάθε κίνηση, δική μας και του αντιπάλου!

Καθώς το υλικό στη σκακιέρα ελαττώνεται έρχεται η σειρά του τελειώματος της παρτίδας, του φινάλε. Εδώ και πάλι χρειαζόμαστε ένα συνδυασμό γνώσεων βασικών θέσεων, αλλά και αναλυτικής ικανότητας ώστε να τις προσαρμόσουμε στα μέτρα της δικής μας παρτίδας (αφαιρετική σκέψη). Συνήθως οι γνώσεις δεν έχουν τόσο άμεση εφαρμογή όπως το άνοιγμα, αλλά και η χαοτική συνιστώσα του παιχνιδιού που μεγιστοποιείται στο μέσο της παρτίδας, χάνει την κυριαρχία της όσο περισσότερα κομμάτια αποχωρούν από τη σκακιέρα.

Πόσο χρόνο έχουμε για να λάβουμε τις παραπάνω αποφάσεις; Αυτός είναι ακόμα ένας βασικός παράγοντας που εκτοξεύει την πολυπλοκότητα των συνθηκών κάτω από τις οποίες καλούμαστε να λειτουργήσουμε. Προφανώς είναι διαφορετικό να αποφασίζεις έχοντας χρόνο της τάξεως των ωρών, των λεπτών ή των δευτερολέπτων.

Ακόμα σε κάθε κίνηση καλούμαστε να εκτιμήσουμε όσο πιο αντικειμενικά μπορούμε τη θέση που έχει προκύψει στη σκακιέρα. Πρέπει να ισορροπούμε διαρκώς τη φυσιολογική αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση του σκακιστή, με τις ρεαλιστικές δυνατότητες που προσφέρει η θέση. Να επιλέγουμε την τολμηρή κίνηση όταν είναι δικαιολογημένη και να αποφεύγουμε τη ριψοκίνδυνη που βοηθά μόνο τον αντίπαλο. Να τα δίνουμε όλα για τη νίκη, αλλά να είμαστε έτοιμοι για υποχώρηση και σκληρή άμυνα. Να αρπάζουμε την ευκαιρία που μας δίνεται χωρίς να επιτρέπουμε στον αντίπαλο να πάρει ανάσα, αλλά να διαθέτουμε υπομονή και μεθοδικότητα κατά τη διάρκεια παρτίδας 6 ωρών. Να αφήνουμε τη φαντασία μας να μας οδηγήσει ενάντια σε όλους τους κανόνες, αλλά να διαθέτουμε σιδερένια πειθαρχία στον τρόπο σκέψης μας. Όλες αυτές τις συνθήκες τις συναντάμε σε μια απλή Κυριακάτικη παρτίδα!

Αλλά δεν είναι μόνο αυτά. Συνήθως πριν από μια παρτίδα γνωρίζουμε τον αντίπαλό μας και διαθέτουμε αρκετό χρόνο για να προετοιμαστούμε κατάλληλα για την επερχόμενη μάχη. Τότε είναι η κατάλληλη στιγμή για να αποφασίσουμε τι άνοιγμα θα παίξουμε. Αν η ισοπαλία είναι επιθυμητό αποτέλεσμα. Αν θα επιδιώξουμε ανοικτή ή κλειστή θέση. Το στάδιο αυτό σε επίπεδο κορυφής έχει αποδειχτεί τα τελευταία χρόνια ως ο πιο καθοριστικός παράγοντας. Πρόκειται για μια μικρογραφία σχεδιασμού όπως συναντάται σε σύγχρονες επιχειρήσεις.

Το σκάκι όμως δεν είναι μόνο ατομικό αγώνισμα, στην Ελλάδα τουλάχιστον τη μερίδα του λέοντος καταλαμβάνουν οι διασυλλογικές διοργανώσεις. Προσωπικά μάλιστα τις θεωρώ πιο ενδιαφέρουσες γιατί συνδυάζουν την πολυπλοκότητα του ατομικού αθλήματος, όπως περιγράφηκε παραπάνω, με αυτή του ομαδικού. Το ομαδικό σκάκι δεν είναι απλά το σύνολο επιμέρους ατομικών αναμετρήσεων, κάθε ομάδα είναι ζωντανός οργανισμός με τις δικές της απαιτήσεις από τα μέλη της, τους παίκτες. Στις διασυλλογικές διοργανώσεις κάθε συμμετέχων προσπαθεί να εξυπηρετήσει το καλό του συνόλου. Είναι προφανές ότι το καλό του κάθε μέλους ξεχωριστά εξυπηρετεί σε γενικές γραμμές και το καλό του συνόλου. Το βασικότερο όφελος από τα ομαδικά πρωταθλήματα είναι η χαλιναγώγηση του «εγώ» του σκακιστή. Μια νοοτροπία στηριγμένη στο «νίκη ή τίποτα» δεν έχει θέση σε μια ομάδα.

Το σκάκι όμως δεν είναι μόνο οι παρτίδες, πριν και πρώτα από αυτές έχει προηγηθεί η προπόνηση. Στην προπόνηση τα παιδιά αποκτούν τις απαραίτητες γνώσεις μέσα από συνδυασμό θεωρίας και ασκήσεων. Όπως ακριβώς γίνεται και σε κάθε μάθημα στο σχολείο. Σημαντικό μέρος της προπόνησης αναλώνεται στην επίλυση θέσεων από παρτίδες, με σκοπό τα παιδιά να αποκτήσουν χρήσιμες εμπειρίες σε συνθήκες παρτίδας. Μέσα από το παιχνίδι καλλιεργείται η μεθοδικότητα και η αλληλουχία θεωρία – ασκήσεις – πράξη, που θα τους χρησιμεύσει σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Ένα άλλο κομμάτι της προπόνησης αποτελεί η ανάλυση θέσεων και παρτίδων με σκοπό την αναζήτηση της «αλήθειας, χωρίς τους περιορισμούς της πρακτικής παρτίδας. Αυτή τη φορά δεν μας περιορίζει ο χρόνος και πολλές φορές επιτρέπεται να μετακινούμε τα κομμάτια για να δούμε καθαρότερα τις μελλοντικές θέσεις. Η αναζήτηση της «απόλυτης αλήθειας» σε μια θέση σε αντίθεση με την πρακτική παρτίδα, αποτελεί μια εισαγωγή για τα παιδιά στη μεθοδολογία που χρησιμοποιούν οι επιστήμες. Ένα πολύ χρήσιμο εφόδιο για το μέλλον! Η ανάλυση μάλιστα μιας θέσης μπορεί να έχει και μερικά απροσδόκητα αποτελέσματα. Ο νικητής μιας παρτίδας μπορεί να έχει διαπράξει πολύ σοβαρά λάθη! Είναι σημαντικό τα παιδιά να μάθουν ότι κανείς δεν διαθέτει το αλάθητο και ότι μπορούν να κρίνουν και να αμφισβητούν τα πάντα, εφόσον εργαστούν για να παράγουν αποδείξεις.

Τέλος θα ήθελα να αναφέρω και κάποια δευτερεύοντα θέματα όπως η εξάσκηση των ελληνικών και των αγγλικών με τη βοήθεια του σκακιστικού βιβλίου. Επίσης η επαφή με τους υπολογιστές με σκοπό να εκμεταλλευτούμε το ατελείωτο προπονητικό υλικό που έχει εκδοθεί σε μορφή λογισμικού.

Κάθε δημιουργική ασχολία που επιλέγουμε να αφιερώσουμε χρόνο σε αυτή και να εμβαθύνουμε στα μυστικά της, έχει θετική επίδραση στις ικανότητές μας. Αν θεωρείτε ότι εσείς ή τα παιδιά σας έχετε τις ικανότητες του Σούπερμαν, μπορείτε να δοκιμάσετε 5-6 ασχολίες ταυτόχρονα. Αν δυσκολεύεστε να εμβαθύνετε στο νόημα κάποιας από αυτές ή βαριέστε αφόρητα να ασχοληθείτε μαζί της, έχει έρθει ο καιρός να την αποχαιρετίσετε. Κρατήστε αυτές τις δραστηριότητες που σας γοητεύουν και βυθιστείτε στα μυστικά τους, μην ξεγελιέστε από τις εύκολες λύσεις και τις δικαιολογίες. Όλες οι ασχολίες θέλουν κόπο και προσπάθεια για να αποδώσουν τα μέγιστα. Σίγουρα χρειάζεται ταλέντο, αλλά αλίμονο αν περιμένουμε με ενασχόληση της τάξης 2 ωρών την εβδομάδα να καταφέρουμε κάτι. Και ο πιο ταλαντούχος σκακιστής δουλεύει δεκάδες ώρες εβδομαδιαία πάνω στο χόμπι του, το ίδιο ισχύει για όλους τους αθλητές, τους καλλιτέχνες και τους επιστήμονες. Το ίδιο ισχύει για εσάς και το παιδί σας…

Γιάννης Κατσίρης

Tse – 20:15